Носири Хусрави Қубодиёнӣ (1004-1088) аз бузургтарин шоир ва барҷастатарин файласуфи исмоилимазҳаби тоҷик ба шумор меравад.
Маърифат даъво дорад, ки инъикоси айниятии воқеиятро таъмин менамояд ва мақсадаш ноил шудан ба ҳақиқат мебошад. Муҳокима дар бораи чӣ будани ҳақиқат таърихи зиёда аз ду ҳазорсола дорад.
Маънои ҳаёт масъалаест, ки ҳамеша барои инсон пеш меояд, ҳам вақти кору амали муқаррарии ҳаррӯза, ҳам вақти маърифати талаботу манфиатҳо, ҳам вақти андешарониҳо дар хусуси зиндагии кунунӣ ва ояндаи на
Абӯҷаъфар Муҳаммад ибни Муҳаммад Насируддини Тусӣ (1201-1274) аз чеҳраҳои дурахшонтарини афкори фалсафӣ ва ҷамъиятӣ-сиёсии асримиёнагии тоҷик ба шумор меравад.
Инсон ягона мавҷудест, ки миранда будани худро медонад, вале маргро бартараф карда наметавонад. Фаҳмишу маънидодкуниҳои гуногуни марг вуҷуд доранд.
Детерминизм (аз лот., determinare – муайян кардан) назариёти фалсафӣ аст, ки қонуниятӣ ва сабабӣ будани кулли зуҳуроти табиат ва ҷамъиятро эътироф мекунад.
Доир ба ҷаҳонбинии динӣ ва фалсафии мардуми ҳинд асарҳои зиёде вуҷуд доранд.
Хусусиятхои муҳими психика ва шуур. Инъикос.
Ҳаёти ҷамъиятӣ дар алоқамандии бевосита бо табиат инкишоф меёбад.
Шамсиддини Шоҳин (1857-1894) шоир-мутафаккири намоёни маорифпарвари тоҷик маҳсуб мешуд. Осори Шоҳин аз девони ашъор, маснавиҳои «Лайлӣ ва Маҷнун», «Тӯҳфаи дӯстон», «Бадеъ-ус-саноеъ» иборат аст.
Фариддудин Аттори Нишопурӣ (1140-1221) дар асри XIII тасаввуфи исломиро ҳамаҷониба инкишоф додаст.
Садриддин Айнӣ (1878-1954) адиби барҷаста, олими маъруф ва арбоби намоёни давлатӣ ва ҷамъиятии Тоҷикистон мебошад.
Дар олам типу намудҳои гуногуни тағйирёбӣ ҷой доранд. Дар сатҳи умумӣ онҳоро ба тағйиротҳои сифатӣ ва миқдорӣ ҷудо кардан мумкин аст.
Дар нимаи дуюми асри ХХ вобаста ба тағиротҳои технологии дар кишварҳои пешрафта ба амаломада диду назарҳои нав оид ба табақабандии ҷомеаҳо пайдо шуд.